Զապել Եսայան, արձակագիր, բանաստեղծ, ուսուցիչ

Զապել Եսայանը հայ արժեքավոր արձակագիր, բանաստեղծ և ուսուցիչ է, ով ծնվել է այսօրվա Թուրքիայի սահմաններում։
Նա ծնվել է 1878 թվականի փետրվարի 4-ին Ստամբուլի Ուսքյուդար թաղամասում։
Ուսկյուդար Սուրբ Խաչ Թիբրևանք միջնակարգ դպրոցն ավարտելուց հետո մեկնել է Փարիզ։ Այստեղ Սորբոնի համալսարանում սովորել է գրականություն և փիլիսոփայություն։

Սկզբում գրել է պատմվածքներ, գրական հոդվածներ, էսսեներ և բանաստեղծություններ ամսագրերի համար։ Կատարել է նաև թարգմանություններ ֆրանսերեն և հայերեն։
Այնուհետև 1908 թվականին վերադարձել է Ստամբուլ, իսկ 1909 թվականին գնացել է Կիլիկիա և Ադանայի կոտորածի մասին ասել «կխելագարվեմ, եթե չգրեմ», և անդադար հոդվածներ է պատրաստել։ Ադանայի կոտորածը, որում հայերը խորապես տուժել են, շատ վատ ազդել է նրա վրա։  Այս թեմայով նա գրել է «Ավերակների մեջ» վեպը, ինչպես նաև պատմվածքներ՝ «Անեծքը, Սաֆիեն և նոր հարսնացուն»։

Նա միակ կին մտավորականն էր աքսորի ցուցակում հայկական Ղրիմի ժամանակ։ Այնուհետև նա ծպտվել է որպես մուսուլման օսմանուհի և կարողացել է փախչել Բուլղարիա։ Տեղահանությունից հետո նա տարաբնույթ գործունեություն է ծավալել՝ օգնելու Միջին Արեւելքի փախստականներին ու որբերին մինչեւ 1918 թվականի վերջը։ 

Նա գրքեր է գրել հայ ժողովրդի նկատմամբ իրականացված բազմաթիվ անարդարությունների մասին։ Դրանց օրինակներն են նրա «Վերջին գավաթը և իմ հոգին աքսորում» գրքերը։

Նա եղել է Խորհրդային Հայաստանի ջատագովներից։ 1933 թվականին հաստատվել է Խորհրդային Հայաստանում և մասնակցել Մոսկվայում կայացած Խորհրդային գրողների միության առաջին համագումարին։ Բացի նոր գործեր գրելուց, Խորհրդային Հայաստանում սկսել է ֆրանսերենի և հայ գրականության դասեր տալ։

1943 թվականի Մեծ զտումների ժամանակ նրան մեղադրեցին ազգայնականության մեջ։ Նա մահացել է 1943 թվականին Սիբիրում, սակայն մահվան պատճառն անհայտ է։

Զաբել Եսայանը նոր շունչ բերեց հայ գրականությանը քսաներորդ դարասկզբին։ Նա ականատես է եղել հայ ազգի ամենացավալի ժամանակներին։ Նա իր ընթերցողներին փոխանցեց այն, ինչ ապրում էր և այն ճշմարտությունները, որոնց նա հավատում էր, առանց վախի այս ամենավտանգավոր ժամանակներում.

«Փորձառությունների ցավը ծանրացավ սրտիս վրա, պատմությունը ոչ այլ ինչ է, եթե ոչ ցավ: Որքան գեղեցիկ է թվում մեզ «հիշողություն» բառը, այնքան ավելի ցավոտ է այն որոշ զանգվածների համար...

Ես կարծում եմ, որ մենք կարող ենք լավագույնս արտահայտել իրեն և իր կյանքի փիլիսոփայությունը՝ հիմնվելով նրա վկայությունների վրա՝ իր իսկ խոսքերով.

«Եթե բնությունը ստիպում է քեզ ուտել ու կուլ տալ, որպեսզի ապրես, ես պատասխանատու չեմ։ Կամ կպոկես, կամ կպոկվեսՄարդկանց մեջ կան գառներ և գայլեր։ Վստահ եղեք, որ ես գայլ եմ, ոչ թե գառ: Նույնիսկ ավելի լավ, ես էգ գայլ եմ»:

Հիմնական գրքերը;

• «Վերջին բաժակը»
• «Ավերակներուն մէջ»
• «Մելիհա Նուրի հանըմ»
• «Հոգիս աքսորեալ»
• «Հողատերերի այգիներ»
• «Կեղծ հանճարներ»։